Abay Kunanbaev - chiqarmalari

Abay Kunanbaev - chiqarmalari
24 ноября, 21:17
Kaktaqan ak, cumistey ceng mangdayli" - Abay Kunanbaev
Kaktaqan ak, cumistey ceng mangdayli,
Alasi az kara cozi’ nur jaynaydi.
Jingichce kara kasi sizip koyqan,
Bir’ janga uksatamin touqan aydi.
Mangdaydan toura tuscen kirli murin,
Akcha juz’, al-kizil bet til’ baylaydi.
Auzin achsa, corinor Cirsiz’ tisi’,
Sikildi kolmen tizgen, ich kaynaydi.
Soylese, sozi’ adepti’ ham maqinali,
Culcisi’ beyne bulbul kus sayraydi.
Jup-jumir, ak torqinday moyini bar,
Ulbiregen tamaqin cun’ chalmaydi.
Taktayday jaurini bar, yiqi tic,
Eci alma ceudesinde kysaymaydi.
Soraki uzin da emes, kiska da emes.
Nazic bel tal chibiktay bourangdaydi.
Etindey jas balaning bilegi bar,
Ajimsiz ak sausaqi isce ingqayli.
Kolang kara chachi bar jibec taldi,
Torqinday tolkin urip, coz tangdaydi
Kanday kizda lazzat bar jan tatpaqan?"
- Abay Kunanbaev
Kanday kizda lazzat bar jan tatpaqan?
Sului bul zamanning tec jatpaqan.
On segiz, on toqizqa celgennen song.
Almasi ocpe bolar kol batpaqan.
Bularding ceybirining’ minezderi:
Echnarse cormegensip, burtaktaqan.
Ceybiri’ jaydari, achik bolamin dep,
Orinsiz adamdarmen jirtaktaqan.
Auelden sulu jayi bizge malim’:
Jigitti’ jurt maktaqan kiz jaktaqan.
Cey jigit maktan uchin’ kilik kilmay,
Boyina maydalikpen sir saktaqan.
Cey jigit arsizdikpen uyatsinbay,
Koli jetpes narsege tirtaktaqan,
Orindi isce jurip, oy tappaqan,
Ne bolmasa jumis kip, mal bakpaqan.
Kasyetti’ bolmaydi onday jigit,
Ancheyin kur becerge bulqaktaqan.
"Kansonarda burcitchi’ chiqadi angqa"
- Abay Kunanbaev
Kansonarda burcitchi’ chiqadi angqa,
Tastan tulci tabilar angdiqanqa.
Jaksi at pen tatu joldas - bir’ qanybet,
Ingqayli ikcham cyim’ angchi adamqa,
Salak etip’ joliksa kaytkan izi’,
Saqadan simling kaqip iz’ chalqanda.
Burcitchi’ tau basinda, kaqouchi oyda,
Vİzding’ betin tuzetip’ angdaqanda.
Tomaqasin tartkanda bir’ kirimnan,
Kiran kus cozi’ corip’ samqaqanda.
Tomen uchsam tulci orlep cutilar dep,
Kandi coz kaykang kaqip chiksa aspanqa,
Core tura kaladi kachkan tulci
Kutilmasin bilgen song kur kachkanqa.
Auzin achip, kokaktap, tisin’ kayrap.
Ol da talas kiladi chibin janqa.
Kizik corer, congildi’ bolsa angchilar,
CHabar jerin karamas jiqilqanqa.
Kirik pichakpen kirjingdap turqan tulci,
O-daqi osal jau emos kiran pangqa.
"Kartaydik, kayqi oyladik, uyki sergec" –
Abay Kunanbaev
Kartaydik, kayqi oyladik, uyki sergec.
Achuing - achiqan ou, oying - cermec.
Mungdasarqa cisi’ jok, sozdi’ uqarlik,
Cim’ congildi’ coterip, boladi ermec?
Jas - kartaymak, jok - toumak, touqan - olmec,
Taqdir jok, otcen omir’ kayta celmec.
Baskan iz’, corgen kizik artta kalmak,
Bir’ kudaydan baskaning bari’ ozgermec.
Er isi’ akilqa ermec, boydi jengbec,
Onersizding’ kiliqi ole cormec.
CHiqa oylamay, chiqandap kilik kilmay,
Erinchec ezdiginen copce conbec.
Jamandar kila almay jur’ adal engbec.
Urlik, koulik kildim dep kaqar colbec.
Aramdiktan jamandik, cormey kalmas,
Ming cun’ sinbas, bir’ cuni’ sinar cholmec.
Adamzat tirilicti’ daulet bilmec,
Akil tappak, mal tappak, adal jurmec.
Eceuining’ biri’ jok, auil cezip,
Ne korlik kur kiljangmen cun’ otcizbec?
Nadanqa aram akildi kulakka ilmec,
Bul sozden ertegini’ tez uyrenbec.
Ras sozding’ cim’ biler kasyetin?
Akilsiz chinqa senbey, jokka senbec.
Kizil aray, ak cumis, altin bergec 1
Kizikti ertegige coterilmec.
Aksakalding, acening, bilimdining’
Sozinen sirdang tartip, tez jyrenbec.
Akildi kara kildi kirikka bolmec,
Ar’ narsege ozindey baqa bermec.
Tarazi da, kazi da oz’ boyinda,
Nadanning suyenhgeni’ cop pen durmec.
Alachka ichi’ jau bop, sirti culmec,
Jakinin tiride angdip, olse ocirmec.
Bir’-eci joli bolqan cisi’ corse,
Kuday suyip’ jaratkan osi demec.
El buzilsa, tabadi chaytan ornec,
Perichte tomenchictep, kayqi jemec.
Ozimning’ yttigimnen boldi demey,
Jengdi’ qoy dep chaytanqabolar comec.
Sirttansinbak, kousinbak, orchildenbec,
Sibirmenen top jasap bolec-bolec.
Aramdikpen bar ma ecen jannan aspak,
Ozimen ozi’ bir’ cun’ bolmay ma alec?
Koldan cele bere me jurt menggermec?
Adaldik, aramdikti cim’ tenggermec?!
Maktan uchin’ kayratsiz bolis bolmak,
Yttey kor bop, ozine soz’ celtirmec.
"Kartaydik, kayqi oyladik, ulqaydi arman" –
Abay Kunanbaev
Kartaydik, kayqi oyladik, ulqaydi arman,
CHochymin ceyinhgi jas balalardan.
Terin satpay, telmirip’ cozin satip,
Tep-tegis’ jurtting bari’ boldi alarman.
Bay aladi cezinde cop berem dep,
Jetpey turqan jeringde tec berem dep.
By men bolis aladi cuchin satip,
Men kazaktan cegingdi’ ap berem dep.
Jarli aladi kizmetpen otcerem dep,
Eloubasi1 - char salip 2, lep berem dep.
Jalangkaya3 jat minez jau aladi
Bermey jurseng, men seni’ jec corem dep.
Dos aladi, bermeseng, bult berem dep,
Jauinga kosilouqa sirt borem dep.
Buzilqan song mon ongay tabilmaspin,
Ne kilip ongaylikpen irik berem dep.
Sum-surkya — sumdikpen ep berem dep,
Suyer jansip, suycimdi’ bet berem dep.
Juz’ karaqa eci juz’ alarman bar,
Bas katar bas-ayaqin tecserem dep.
El jyip, mal soyingiz et berem dep,
Mal bersem sen mengdic bol dep berem dep.
Kara karqa sikildi choulasar jurt:
Cim’ cop berse, men soqan sert berem dep.
Buzilarda oylamas, bet corem dep,
Ant ichoudi’ cim’ oylar dert corem dep.
Kabaqan ytche ochigip’ chiqa celer,
Men kapsam, bir’ jeringdi’ bocserem dep.
Oris aytti: ozinge eric berem dep,
Cimdi’ suyip’ saylasang, bec corem dep.
Buzilmasa, oqan el tuzelgen jok,
Ulik jur’ bul isingdi’ cec corem dep.
Jurt jur’ qoy aramdikti ep corem dep,
Toktau aytkan cisini’ chet corem dep.
Bar ma ecen jay jurgen jan kanaqatpen,
Kudayding oz’ bergenin jep corem dep?
Atani bala angdydi, aqani - ini’,
Yt korlik nemene ecen suytcen cuni?
Arin satkan mal uchin’ anturqanning
Aytkan sozi’ kurisin, chikkan uni’.
Alis, jakin kazakting bari’ kangqip,
Ayamay birin-biri’ jur’ qoy angdip.
Mal men bakting ceselin uya buzar,
Paruardygar4 jaratkan nesin jan kip!
Ant ichip’ cunde bergen jani kursin,
Arin satip tilenhgen mali cursin.
Kiska cunde kirik jerge koyma koyip,
Ku tilmen koulik sauqan zangi kursin.
Bir’ atka juz’ kubilqan juzi’ cuygir,
Oz’ ouyinde chertygen pangi kursin.
1 Elu uyding’ atinan saylanip, bolisti saylauqa katisaninsaylauchisi.
2 CHar salu - bolisti saylau joli. Elu uyding’ atinan saylanqan eloubasilari cichcene tasti (chardi) eci bolmeli’ jachicce salu arkili bolisti saylauqa dauistarin beretin bolqan. Oni jurt sol cezde "char salou" dep ataqan.
3 Jalangkaya - jalangdap jurgen jegichter.
4 Kuday, tangiri’.
"Sap, sap, conglim, sap, conglim"
- Abay Kunanbaev
Sap, sap, conglim, sap, conglim’
Sayalamay. say tappay,
Ne cun’ toudi basinga
Cuni-tuni’ jay tappay?
Sen jayinga jurgenmen,
Kiz ole me bay tappay?
Tun’ cezgening’ makul ma,
Jan-jaqinga jaltaktay?
Olermin dep jurmising,
Munan baska jan tappay?
Sap, sap, conglim, sap, conglim!
Sabir tubi’ — sari altin.
Sabir kilsang jayingdi
Biler me ecen beczatim?
Congil’ aulap soz’ aytar
Aradaqi tilhatim.
Aqin souday ecpindep,
Layi jok, suatim.
Auru da emes, sau da emes,
Kuridi al’-kuatim.
Sap, sap, conglim, sap, conglim!
Sana kilma becerge!
Sana kilqanmen payda jok.
Dunye dayar oterge,
Ajal dayar jeterge.
Hoch, kiz alsin koynina,
Beynet cormey, daulet jok,
Ali’ barip ceterge,
Onimenen boyinga
Yman, daulet biter me?
Adaldi satsang aramqa,
Kuday kabil eter me?
Kiz suyedi’ meni’ dep,
Oqan congil’ coterme!
Sap, sap, conglim, sap, conglim!
Sarka berme sanasin.
Barin’ ozing’ bilseng de,
Ali’-ak ozing’ tanasing.
Ortenesing, janasing,
Oz’-ozingnen beynetce
Oz’ basingdi salasing.
Kay mezgilde toyqizding
Ayudayin aqasin.
Katini men kalachin?
Karsak jortpas kara adir,
Karamay nege chabasing?
Sonda tauir’ bola ma,
Ustap ap bireu sabasin?
Cyimingdi’ tonasin,
Elge de culci bolasing.
Sap, sap, congilim, sap, congilim!
Saqinichka sarqayma!
Jay jurseng de kiz koumay,
Seni’ bireu karqay ma?
Kiz izdeseng, kaling ber,
Munim akil bolmay ma?
Corip’ alsang corictini,
Tangdap alsang tectini,
Sonda da congil’ tolmay ma?
" Jasimda qilim bar dep escermedim" –
Abay Kunanbaev
Jasimda qilim bar dep escermedim,
Paydasin core tura tecsermedim.
Erjetcen song tuspedi’ uisima,
Kolimdi mezgilinen cech sermedim.
Bul mahrum kalmaqima cim’ jazali,
Kolimdi dop’ sermesem, oster me edim?
Adamning bir’ kiziqi - bala degen,
Balani okitoudi jec cormedim.
Balamdi medresege bil’ dep berdim,
Kizmet kilsin, chen alsin dep bermedim.
Ozim’ de baska chauip, tosce orledim,
Kazakta kara sozge des bermedim,
Engbegingdi’ bilerlic ech adam jok,
Tubinde tinich jurgendi’ teris’ cormedim.
"PEDAGOGYCA. MORAL." - Abay Kunanbaev
Artik qilim citapta,
Erinbey okip corouge,
Ar’ elding, tilin’, onerin bilgen cisi onimen birdeylic picirlese aladi, asa arsizdana jalinbaydi.
Asempaz bolma arnege,
Onerpaz bolsang arkalan!
Sen de - bir’ cirpich dunyge
Cetigin tap ta, bar, kalan!
Balamdi medresege bil’ dep berdim,
Kizmet kilsin, chen alsin dep bermedim.
Bolmasang da uksap bak,
Bir’ qalimdi corsengiz.
Onday bolmak kayda dep,
Aytpa qilim suysengiz!
Bilimdiden chikkan soz’,
Talaptiqa bolsin cez.
Bilimsizdic - hayuandik.
Bireuden bireu artilsa,
Oner olchenip tartilsa,
Okiqan, bilgen - bilgen-ak,
Nadan - nadan-ak san kilsa.
Bir’ qilimnan baskaning,
Ceseli cop askanqa.
Qalim bolmay nemene,
Balalikti kysangiz?
Qilim tappay maktanba,
Orin tappay baptanba.
Qilimdi uyrenhgende akykat maksatpen bilmec uchin uyrenbec cerec.
Qilimsiz dunye jok.
Dunye de ozi, mal da ozi.
Qilimqa congil bolsengiz.
Dunyening qilimin bilmey kalmaktik - bir’ ulcen zararli nadandik.
Ejdyhatsiz, myhnatsiz,
Tabilmas qilim sarasi.
Jasimda qilim bar dep escermedim,
Paydasin core tura tecsermedim.
Er jetcen song tuspedi uisima,
Kolimdi mezgilinen cech sermedim.
Jatkan nadan ne biler,
Congilge saule konbasa.
Cezinen baska oyi jok
Adamning nadan auresi.
Nadandik - qilim-bilimning joktiqi.
Oristing qilimi - oneri dunyening cilti, oni bilgenhge dunye arzanqa tusedi.
Okiqan biler ar’ sozdi’.
Nadanday bolmas ak cozdi.
Ozing uchin uyrenseng,
Jamangdiktan jyrenseng,
Achilarsing jilma-jil.
Bireu uchin uyrenseng,
Bireu bilmey, seng bilseng,
Bilgeningning bari’ - tul.
Ozi onersiz omirden tez suinar,
Oylanqan jolauchiday bos kalqaning.
Ozing tiri bolsang da, kocireging oli bolsa, akil tabouqa soz’ uqa almaysing.
Oner - ozi de mal, onerdi uyrenbec - yhsan (1).
Tarazi da, kazi da oz’ boyingda,
Nadanning suyenhgeni cop pen durmec.
Payda oylama, ar oyla,
Talap kil artik bilouge.
Talap, uqim - mahabbattan chiqadi.
CHacirtsiz qalim - tul. Adam balasin bauirim deu - jurec isi’.
Adam balasina adam balasining bari’ - dos.
Adam balasi adam balasinan akil, qilim, ar, minez degen narselerden ozadi.
Adamchilikting aldi - mahabbat, qadelet, sezim. Bul qadelet, mahabbat, sezim cimde cobirec bolsa, ol cisi - qalim.
Adamning adamchiliqi isti bastaqaninan bilinedi, kalaycha bitirgendiginen emes.
Adamning adamchiliqi - akil, qilim, jaksi ata, jaksi ana, jaksi kurbi, jaksi ustazdan boladi.
Acesi urissa balaqa o da - dostik, Balasi urissa acege jarasa ma?
Acesining balasi - adamning duchpani, adamning balasi - bauiring.
Arbir’ jamanchilikting jaqasinda turip adamning adamdiqin buzatin jamanchiliktan boyin jymaktik, bul - adamqa nur boladi.
Bireu sening kamingdi jese, sening oqan karizdar eceninge de ustazdik cerec pe?
Dosi jokpen sirlas, dosi koppen siylas.
Dosina dostik - kariz is’. Duchpaninga adil’ bol.
Er artik surasa da, azqa razi boladi; ez az surar, artiltip berseng de razi bolmas.
Er isi’ - akilqa ermec, boydi jengbec. Onersizding kiliqi ole cormec.
Jaman dos - colengce: basingdi cun’ chalsa, kachip kutila almaysing basingdi bult alsa, izdep taba almaysing.
Jaman tatu kazadi ozinge or, Oqan senseng, bir’ cuni bolarsing kor. Ari bar, uyati bar ulcenhge sen. Ozi zording boladi iqi da zor.
Joldastik, suhbattastik - bir’ ulcen is’.
Juregi jumsak bilgen cul, CHin dos tappay tinchimas. Payda, maktan beri - tul, Dossiz auiz tuchimas.
Jilmangi sirtta, ichi’ aram, Cez celer kayda sorliqa.
Zalimdik - adam balasining duchpani.
Cey curbi bugin - tatou, erteng batou, Tileui, jakindiqi - bari’ satou.
Cim seni suyse, oni suymectic kariz.
Cim ozinge mahabbat kilsa, sen de oqan mahabbat kilmaqing kariz.
Cimde-cimning adileti jok bolsa, oning uyati da jok.
Cisige bilimine karay bolistik kil; tatimsizqa kilqan bolistik ezi adamdi buzadi.
Kastik kilmak, kor tutpak, cemitpec - olar duchpandik chakiradi.
Kayqisizdan sak bol,
Kayqiliqa jak bol.
Koldan dostik jasap em bolar-bolmas, Ytmurinday nadanning jirtti biri’.
Kuyriqi chayan, beti adam Baykamay senbe kurbiqa.
Malqa dosting mungi jok maldan baska.
Malindi jauqa, Basingdi dauqa,
Kor kilma, korqa, tatoulas.
Mahabbatsiz - dunye bos - Hayuanqa oni kosindar.
Nadan aram akildi kulakka ilmec. Nisap, uyat - boul gadeletten chiqadi.
Ozing uching engbec kilsang, ozi uщin ottaqan hayuanning biri’ bolasing adamchilikting karizi uchin engbec kilsang, allaning suygen kulining biri’ bolasing.
Ozing kurmettemegen narsege ezgeden curmet cutpe.
Osip-enu jolinda adamning talap kilip izdener karizdi isining aldi - aueli dos cobeytpec. Cimqe dostiqing bolsa, dostik - dostik chakiradi.
Adal engbecpen mal izdemec - ol arli adamning isi’.
Adaldan tapkan tyindi, Sal da sakta kapchikka. Koldaqindi korqap bak, Mal arzan dep aptikpa.
Adamqa halinche yhsandi bolmak - kariz is’.
Aldau kospay, adal engbegin satkan enerchi - kazakting aulyesi.
Sakalin satkan kariden engbegin satkan bala artik.
Demender onbes isce jubanalik, Akil tapsak, mal tapsak kuanalik.